Psychoanaliza - Psychologia

Historycznie psychoanaliza wywodzi się z psychiatrii fr. (J.M. Charcot, P. Janet) i wiedeńskiej (J. Breuer) z 2. poł. XIX w., gł. z badań nad histerią i hipnozą; właściwym jej twórcą był S. Freud, który sformułował tezy psychoanalizy, rozwijając je i modyfikując na podstawie własnych wieloletnich doświadczeń klinicznych; dalszy rozwój psychoanalizy wiązał się z działalnością uczniów Freuda i ich kontynuatorów. Według klasycznej koncepcji Freuda aparat psychiczny człowieka składa się z 3 instancji: id (ono) — obejmujące całokształt nieświadomych pierwotnych popędów, jest podstawowym źródłem energii i kieruje się zasadą przyjemności; ego (ja, jaźń) — obejmujące wyuczone w toku indywidualnego rozwoju zdolności do orientacji w otoczeniu i świadomej regulacji zachowania; kieruje się zasadą rzeczywistości; superego (nadjaźń) — ukształtowane wskutek internalizacji wymagań społ., norm moralnych i wzorów kulturowych, ma charakter irracjonalny. Id pozostaje w stałym konflikcie z superego i z rzeczywistością zewn.; regulacja tego konfliktu oraz łagodzenie wynikającego z niego lęku należy do gł. zadań ego, które wykształca w tym celu mechanizmy obronne, nie dopuszczające konfliktowych treści do świadomości lub nadające im zniekształconą postać. Według klasycznej psychoanalizy gł. siłą napędową ludzkiego działania jest energia istniejącego od urodzenia, szeroko rozumianego popędu seksualnego (Eros), którą Freud nazywa libido. Libido w swoim rozwoju przechodzi przez kilka faz: oralną, analną, falliczną (edypalną, Edypa kompleks), okres utajenia i fazę genitalną. Niezaspokojenie popędów wywołuje stan frustracji, a w szczególnych przypadkach prowadzi do różnego rodzaju zaburzeń i nerwic. Rozwój kultury jest wytworem sił popędowych, ale zarazem źródłem nieustannej frustracji popędów. Podstawową funkcją psychoanalizy jest leczenie zaburzeń psychicznych i emocjonalnych. Głównym zadaniem terapii psychoanalitycznej jest doprowadzenie do uświadomienia sobie przez pacjenta sensu jego zaburzeń, leżących u źródeł choroby nieświadomych konfliktów, pragnień i obaw; w tym celu stosuje się różne techniki, takie jak: analiza i interpretacja specyficznych, pojawiających się w toku terapii reakcji pacjenta (opór, przeniesienie), jego marzeń sennych, fantazji itp.; materiał ten jest ujawniany za pośrednictwem wolnych (swobodnych) skojarzeń pacjenta.

Poglądy Freuda spotykały się z niechęcią w środowiskach naukowych. Główne zarzuty to wyolbrzymianie roli popędu seksualnego, brak możliwości empirycznej weryfikacji tez, budowanie ogólnej teorii funkcjonowania człowieka na podstawie obserwacji pojedynczych przypadków osób chorych. Mimo to ruch psychoanalitycznej rozwijał się dynamicznie, zataczając coraz szersze kręgi. Do grona pierwszych uczniów Freuda należeli K. Abraham, A. Adler, S. Ferenczi, E. Jones, C.G. Jung, O. Rank, W. Reich; do nich dołączyli następni. W 1910 powstało istniejące do dziś Międzynar. Tow. Psychoanalityczne, prowadzące żywą działalność naukową. Również na ziemiach pol. praktykowało kilkunastu psychoanalityków kształconych gł. w Wiedniu i Berlinie (m.in. L. Jekels, R. Markuszewicz, G. Bychowski). Do pierwszych rozłamów w obrębie psychoanalizy doszło, gdy zerwali z Freudem, tworząc własne systemy Adler (1911) i Jung (1913). Według teorii Adlera (psychologia indywidualna) rozwój człowieka nie jest zdeterminowany przez impulsy biol. i naciski społ.; podstawową siłą napędową ludzkiego działania jest „dążenie do mocy”, będące odpowiedzią na poczucie niższości powstałe nieuchronnie w wyniku doświadczeń wczesnodziecięcych. Według teorii Junga (psychologia analityczna) libido jest nie tyle energią seksualną, co niezróżnicowaną energią życiową; poza sferą indywidualnej nieświadomości istnieje sfera nieświadomości zbiorowej, w skład której wchodzą archetypy — wspólne całej ludzkości, nie pochodzące z doświadczenia indywidualnego obrazy, wyobrażenia i wzorce reagowania. W innym kierunku odeszli od pierwotnych założeń Freuda psychoanalitycy działający od poł. lat 30. na kontynencie amer. (w większości emigranci z Europy), reprezentujący nurt tak zwanej psychoanalizy społ. lub kulturowej, określany także mianem neopsychoanalizy; za jego twórców uważa się K. Horney, H.S. Sullivana, E. Fromma. W ich ujęciu decydujące znaczenie w kształtowaniu osobowości i jej mechanizmów napędowych odgrywają nie czynniki biol., lecz społ. i kulturowe; proces neurotyzacji osobowości dokonuje się — wg tej interpretacji — pod wpływem określonej sytuacji społ. i owocuje brakiem przystosowania; zadaniem psychoanalizy jako metody terapeutycznej jest zatem uświadomienie jednostce źródeł jej nieprzystosowawczych reakcji i pomoc w ich przezwyciężeniu; niezależnie od różnic dzielących poszczególne koncepcje akcent zostaje przesunięty z konfliktów wewn. uwarunkowanych naturą człowieka na jego konflikt z otoczeniem społecznym. Ostatni istotny rozłam w ruchu psychoanalitycznym dokonał się w latach 60. i wiązał się z powstaniem szkoły, której założycielem był fr. psychoanalityk J. Lacan. Według niego świadomość tworzy siatkę wzajemnie ze sobą powiązanych signifiants (elementów znaczących znaku językowego), przedmiotem psychoanalizy staje się więc sam język pacjenta; zostaje odrzucone pojęcie ego jako rodzaj złudzenia podmiotu; emocje i przeniesienie nie są instrumentem pracy analitycznej.

Wymienione szkoły, chociaż wywodzą się z nauki Freuda, pozostają jednak na tyle od niej odległe, że sytuują się poza obrębem tzw. gł. nurtu psychoanalizy, w którym wyodrębnia się dziś: 1) ortodoksyjną psychoanalizę freudowską (A. Freud, O. Fenichel, R.R. Greenson, J. i A.-M. Sandler); kładzie ona nacisk na analizę popędów i mechanizmów obronnych; 2) tzw. teorię relacji z obiektem, w której zakłada się, że popęd jest zawsze skierowany na obiekt (osobę, jej część lub przedmiot), a charakter relacji jednostki ze znaczącymi obiektami we wczesnym dzieciństwie ma decydujące znaczenie dla jej rozwoju i sposobu funkcjonowania. W ramach tego ostatniego kierunku wyróżnia się dwie dalsze, znacznie różniące się od siebie szkoły: psychologię ego, rozwijającą się gł. w Stanach Zjedn. (H. Hartmann, M. Mahler, O. Kernberg), która szczególne znaczenie przypisuje funkcjonowaniu ego jednostki, jako struktury integrującej jej relacje z obiektami zewn., a za podstawowy cel leczenia psychoanalitycznego przyjmuje wzmocnienie ego pacjenta, oraz szkołę kleinowską, zw. również szkołą ang. (M. Klein, H. Segal, D. Rosenfeld, W.R. Bion), która koncentruje się na analizie nieświadomych mechanizmów tworzących u danej jednostki charakterystyczny dla niej wzorzec relacji z obiektem, przejawiający się także wobec analityka. Szkoły oparte na teorii relacji z obiektem, a szczególnie szkoła kleinowska, stosują psychoanalizę również do leczenia psychoz, a także w stosunku do małych dzieci. Poza wymienionymi szkołami swój oryginalny wkład do współcz. teorii i praktyki psychoanalityczne wnieśli: D.W. Winnicott, H. Kohut, H. Deutsch, E. Erikson.